Bernard ter Haar

Het gaat wereldwijd niet zo goed met de democratieën. Democraten kunnen niet anders dan met grote zorg kijken naar de ontwikkelingen in de VS, waar de Republikeinse partij de democratische rechtsstaat steeds verder opzij schuift, of binnen de EU naar de manier waarop Orban in Hongarije de rechtsstaat heeft afgebroken. Deze ontwikkelingen vragen alertheid, we moeten niet denken dat het wegglijden van de democratie in Nederland niet zou kunnen gebeuren.

Daarom is het heel opmerkelijk dat in de formatie die op dit moment gaande is geprobeerd wordt om de ondemocratische partij PVV deelgenoot te maken in het landsbestuur. De PVV kent niet alleen geen interne democratie, maar heeft ook als enig lid een leider die zich al vele jaren in woord en geschrift afzet tegen de meest waardevolle elementen van de democratie. Zeker heeft de PVV bij de laatste verkiezingen veel zetels behaald. Dat zou alle democraten in Nederland, en dat is gelukkig een grote meerderheid, extra behoedzaam moeten maken om ruimte te geven aan het ondemocratische gedachtengoed van de heer Wilders. Maar het tegendeel is het geval. Drie andere politieke partijen en inmiddels een vijftal informateurs bewerkstelligen onder zorgvuldige regie van Wilders stap voor stap een beweging van de PVV richting bestuursmacht. Informateurs hoeven het inhoudelijk helemaal niet met Wilders eens te zijn. De inhoud is veel minder belangrijk dan de positionele verschuiving van de PVV weg van de verketterde buitenrand naar het midden van het bestuurlijke speelveld. De peilingen geven Wilders alle kans om die positie in de komende tijden nog verder te versterken, of de huidige formatiepogingen nu slagen of niet. De informateurs hebben elk ongetwijfeld hun eigen afwegingen. Maar ik hoop dat het besef doordringt dat Wilders een regie voert die alleen maar gericht is op het versterken van zijn eigen -ondemocratische- macht en op de versplintering van al zijn tegenstrevers. Het koesteren van onze democratie vraagt daarom meer inzet dan het passief volgen van deze regisseur.

Op de Artikelen pagina werk dit onderwerp verder uit.

De Nederlandse kiezer heeft afgelopen november met zijn proteststem het politieke landschap er niet eenvoudiger op gemaakt. Rechtse commentatoren staan een coalitie van PVV, VVD, NSC en BBB al toe te juichen, maar zo’n coalitie kan binnen de partijen als een splijtzwam werken. De PVV is natuurlijk sowieso al een heel raar construct, met maar één lid, en dat maakt een grote fractie van 36 leden plus de leider tot een nogal ongrijpbaar geheel. Kan die partij eigenlijk wel bestuurlijke compromissen sluiten, na al die jaren van oppositie, waarbij het onrechtstatelijke en ongrondwettige geluid niet werd geschuwd? Hoe zal een groep van 37 mensen met nogal uitgesproken meningen zich gaan gedragen onder een heel autoritaire leider, die Wilders tot nu toe steeds is geweest? Kan Wilders eigenlijk überhaupt wel besturen, zonder enige bestuurlijke ervaring? Dat zijn zeker vragen die bij de andere partijen leven, en vragen die niet direct uitnodigen tot een coalitie partnerschap. Voor de VVD speelt ook de ervaring met eerdere instabiele coalities, zowel destijds met de LPF als in het kabinet Rutte 1 met de gedoogsteun van Wilders. De VVD heeft in dat kabinet het CDA aan interne spanningen onderuit zien gaan en ook gezien hoe die partij electoraal werd afgestraft. Zoiets kan de VVD nu ook overkomen. Zeker als het nieuwe leiderschap zich nog moet zetten. Ook de nieuwe partij van Pieter Omtzigt moet de eigen stabiliteit nog bewijzen. Lang niet alle fractieleden zullen staan te juichen bij de gedachte te moeten heulen met de PVV. Dus eigenlijk is BBB de enige die echt graag wil meedoen, en ook nauwelijks anders kan. De opkomst van de partij als protestpartij is alweer achter de rug, en de partij kan alleen maar verder krimpen na de verkiezingen van 2023.

We zien dus een potentiële coalitie die als coalitie weinig stabiel oogt, maar ook bestaat uit partijen die intern met instabiliteit te kampen zullen hebben, mede door al dan niet de keuze voor een dergelijke coalitie. Dat leidt al met al tot een vrij onbestuurbare situatie in Nederland, en vermoedelijk tot stilstand op de aanpak van alle grote en uitdagende vraagstukken waar ons land voor staat. Ik hoor om me heen de opvatting van sommigen dat we die paar jaar stilstand maar moeten accepteren, als daarmee de politiek weer op de rails kan komen. Maar we hebben voor een aantal vraagstukken helemaal de luxe niet van een paar jaar stilstand. Die stilstand kan misschien de politieke verhoudingen niet nog verder destabiliseren, maar onze samenleving zeker wel! Het is dus geen gelukkige greep geweest van de Nederlandse kiezer afgelopen november. Hoe eerder een nieuwe greep gedaan kan worden, hoe beter, lijkt het. Maar dan moet wel eerst de onmogelijkheid van het bestuurlijk vermogen van de nu beoogde coalitie aan het hele volk duidelijk worden gemaakt. Hoe moeilijk kan dat zijn?

Op de Artikelenpagina werk ik dit thema uitgebreider uit.

Kort voor de spannende verkiezingen voor de Tweede Kamer en de vorming van een nieuw kabinet is het goed om eens terug te kijken naar een eerder spannend politiek moment en de daaruit volgende gebeurtenissen. Zo’n moment is de start van het kabinet Rutte 1, een minderheidskabinet van VVD en CDA met gedoogsteun van de PVV. Gestart met een regeerakkoord waarvan de premier zei dat rechts Nederland er de vingers bij af kon likken. Het kabinet heeft de rit lang niet uitgezeten, maar in de korte tijd van het bestaan heel veel kapot gemaakt en Nederland in Europees verband flink op achterstand gezet. Het CDA heeft zichzelf ook kapot gemaakt en is daar nooit meer van hersteld.

Laten we eens een aantal dingen langslopen. Rutte 1 heeft meer bezuinigd dan verstandig was en daarmee het herstel van de economie na de kredietcrisis aanzienlijk vertraagd. Ten opzichte van de ons omringende landen bleef het BBP in Nederland al gauw vijf procentpunt achter. Via een brief aan de Financial Times over de eurocrisis hebben Rutte en de minister van Financiën De Jager het eurostelsel zelfs in gevaar gebracht. Rutte 1 heeft flink bezuinigd op de uitvoering van de sociale zekerheid en een strenge fraudewet ingevoerd en daarmee de kiem gelegd van bijvoorbeeld de kinderopvangtoeslagaffaire. Rutte 1 heeft de PAS regeling voor stikstof ingevoerd en daarmee de basis gelegd van onze huidige stikstofcrisis. Rutte 1 heeft de verduurzaming van de energieproductie vrijwel stil gezet en daarmee Nederland in de achterhoede op het gebied van duurzame energie laten belanden. Het kabinet wilde kerncentrales laten bouwen, maar had er zelf geen geld voor over. Een groot programma om de overheid duurzaam te laten inkopen is geschrapt. Als het was doorgegaan was Nederland frontrunner geweest in de circulaire economie. Rutte 1 heeft de Ecologische Hoofdstructuur van de kaart geveegd. Mede daardoor staat de natuur er in Nederland belabberd voor. Rutte 1 heeft het ministerie van VROM opgeheven, zodat we nu het ruimtelijk ordeningsbeleid node missen en in een wooncrisis zijn beland. Rutte 1 heeft een zware slag toegebracht aan de cultuursector in Nederland, die nu nog steeds als traumatisch wordt ervaren.

Heeft Rutte 1 ook nog iets tot stand weten te brengen? Ik kon het zo gauw niet bedenken. Ik heb het regeerakkoord van het kabinet er nog eens op nageslagen maar daar kwam ik ook al niets in tegen waar we vandaag de dag blij mee zijn.  Alle beloften over meer veiligheid en minder migratie hebben niet veel opgeleverd. Rutte 1 heeft geprobeerd een topsectorenbeleid van de grond te tillen. Veel meer dan een groot lobbycircus om het beschikbaar gestelde geld te kunnen incasseren is niet bereikt.

Is het nuttig al deze oude koeien uit de sloot te halen? Ik denk het wel. Stel dat er straks een rechts kabinet geformeerd zou worden, Dan is het zeer te hopen dat de formerende partijen beseffen dat de fouten van Rutte 1 niet opnieuw moeten worden gemaakt, om een verdere neergang van Nederland te voorkomen. Dus geen afbraak van de transities die in Nederland hoognodig zijn.  In plaats van dingen kapot maken zou de aandacht uit moeten gaan naar iets positiefs tot stand te brengen. En dan niet iets voor een heel specifieke doelgroep, maar iets waar het algemeen belang van Nederland bij is gebaat.

Als mensen er niet heel veel vertrouwen in hebben dat een rechts kabinet in staat is om Nederland vooruit te helpen kunnen ze maar beter niet op een rechtse partij stemmen, denk ik.

Iedereen is tegen voedselverspilling. De VN heeft voedselverspilling als thema opgenomen in de Sustainable Development Goals. De EU heeft zich aan de doelstelling van de SDG’s gecommitteerd en wil aan de lidstaten reductiedoelen opleggen om de voedselverspilling tegen te gaan. Het IPCC beveelt de reductie van voedselverspilling aan als maatregel om de klimaatverandering te beperken. De Nederlandse overheid heeft een ambitie om de voedselverspilling thuis  te halveren te opzichte van het getal voor 2015. Toen was het ruim 43 kg per persoon per jaar. Dat getal was vorig jaar gedaald tot ruim 33 kg, maar de experts constateren dat de trend er inmiddels wel een beetje uit is. Het doel van 21,5 kg in 2030 lijkt daarmee vrij lastig te halen. Overigens is het niet alleen de consument die thuis voedsel verspilt. In de hele voedselketen wordt in Nederland meer dan 150 kg per persoon per jaar verspild.

Heeft de overheid beleidsinstrumenten om de beleidsambitie te bewerkstelligen? Zoals gebruikelijk in het domein van consumentengedrag is het instrumentarium volledig gericht op vrijwilligheid en vrijblijvendheid. En richting de supermarkten is dat al niet anders. Niet dat er helemaal niets gebeurt. De brood- en deegwarenketen is al beter ingericht zodat de broodproductie beter is afgestemd op de consumptie. De Universiteit van Wageningen (WUR) heeft recent een advies uitgebracht aan de minister van LNV om het beleid minder vrijblijvend te maken. Dat heeft tot nu toe nog niet iets opgeleverd.

Een van de al eerder gedane suggesties is om de supermarkten te bewegen tot acties die het voor de consument gemakkelijker maken om minder voedsel te verspillen. Bijvoorbeeld door kleinere verpakkingen aan te bieden. De  WUR suggereert ook om prijsprikkels te introduceren. En daar wil ik het even over hebben. Die kleinere verpakkingen die de supermarkten aanbieden hebben vaak een heel verkeerde prijsprikkel. Bijvoorbeeld een verpakking met halve inhoud heeft een prijs die 80% of meer is van de verpakking met volle inhoud. De consument die geen gekke Gerritje wil zijn neemt dan toch al gauw de grotere verpakking mee, vrees ik. Maar ik wil het vooral hebben over de 1 + 1 gratis acties die diverse supermarkten, zoals Albert Heijn, hanteren. Voor niet bederfelijke artikelen is dat fijn voor de consument. Als het meer is dan je direct nodig hebt komt het later nog wel eens van pas. Voor bederfelijk voedsel is het een uitnodiging aan de consument om teveel mee naar huis te nemen, en daarmee een grote kans dat een deel van de aanbieding zal gaan meetellen bij de kilo’s aan voedselverspilling. Hoe ingewikkeld is dit om te bedenken? Hoe ingewikkeld is het om hiermee te stoppen? Bij deze daarom een oproep om zo snel mogelijk te stoppen met 1 + 1 gratis acties voor alle bederfelijk voedsel. Sommige dingen zijn niet zo ingewikkeld, en helpen echt!

Op 18 september jl. mocht ik meedoen met een sessie in Pakhuis De Zwijger over Governance for Society en de relatie tussen wetenschap en beleid. Het ging vooral over de economische wetenschap. Een leuk debat. Ik mocht een column voorlezen, die is terug te vinden op de Artikelenpagina. Wat mij vooral trof die avond is de armoede aan denkkracht rondom de Nederlandse politiek. Afke Groen, directeur van het wetenschappelijk bureau van D66, deed ook mee aan het debat. Zij vertelde dat zij het grootste wetenschappelijk bureau van alle politieke partijen leidt, en dan gaat het om 6,5 arbeidsplaatsen. Versnippering van politieke partijen leidt tot steeds kleinere bureaus. Vergeleken met bijvoorbeeld Duitsland is dat echt bizar weinig. En als je dat combineert met de minimale ondersteuning van de Tweede Kamer levert dat wel een heel droef beeld op. Natuurlijk bevatten de Haagse departementen heel veel denkkracht. Ik ervaar echter dat die of onbenut blijft, of ingezet wordt voor de verkeerde dingen, namelijk vooral voor heel veel incidenteel gedoe. En de academici op de universiteiten richten zich vooral op het produceren van internationale publicaties en zijn door hun interne organisatie ook bijna gedwongen om zich afzijdig te houden van het debat over de actualiteit van het openbaar bestuur in Nederland. Jasper H. van Dijk van de jonge denktank Het Instituut voor Publieke Economie mocht gisteren vertellen dat een denktank wel de vrijheid heeft om denkkracht te leveren voor de politieke gedachtevorming, maar dat we helaas een nauwelijks ontwikkelde denktank-cultuur hebben in Nederland. Dat spoort heel erg met de ervaringen van de denktank waar ik zelf in zit, DenkWerk. Wij hebben begin september een rapport uitgebracht waarin we een lange- termijnagenda voor het Nederlandse beleid proberen te schetsen “Nederland in beweging” , waarin we ook het enorme tekort aan slagkracht van de overheid constateren. We doen ook voorstellen om die te vergroten, onder meer door de denkkracht in de ondersteuning van het politieke bedrijf aanzienlijk te vergroten. In de ingewikkelde transities waar Nederland voor staat, en in de razendsnelle internationale ontwikkelingen, is dit cruciaal. De Tweede Kamer kan dit zelf ter hand nemen. En dat moet!